12 grudnia 2013
Tytułem wstępu
W Warszawie przy ul. Pięknej 24/26 mieści się szkoła (podstawowa, gimnazjum i liceum), która w tym roku obchodzi swoje 130-lecie. Nosi ona imię założycielki, hr. Cecylii Plater-Zyberkówny – postaci nietuzinkowej, arystokratki, członkini ukrytego zgromadzenia zakonnego, publicystki, działaczki oświatowej, pedagoga. Życie i dzieło Hrabianki czeka dopiero na kompleksowe opracowanie. Niektórzy współcześni uważali ją za modernistkę, inni potępiali za rzekomy obskurantyzm. Dziś są zaś tacy, którzy chcieliby w niej widzieć prekursorkę „katolicyzmu otwartego” – cokolwiek miałoby to znaczyć. Odrzucając te skrajne, trudne do obronienia opinie, należy stwierdzić, że jednoznaczna ocena dokonań i poglądów naszej bohaterki jest bardzo trudna. Nie stawiam sobie takich celów, chcę jedynie przybliżyć tę postać szerszemu gronu czytelników. W kontekście tego, co napisałem wyżej, nie mogę jednak na wstępie odmówić sobie przyjemności zacytowania fragmentu, w którym Cecylia przedstawia swój „ideał kobiety”:
"[...] że kobieta powinna być kobietą, – to jest tem, czem ją Bóg stworzył, całkiem kobietą i tylko kobietą, kobietą-człowiekiem, i że jak ognia strzec się powinna wszelkiego małpowania, które ją wynaturza. Powiedziałabym jeszcze, że kobieta w swej pracy nad sobą powinna doprowadzić swe właściwe uzdolnienia do najwyższego rozkwitu, a spełniać obowiązki swej płci właściwe z największem udoskonaleniem, ku czemu dobra szkoła powinna ją przysposobić. Tę zasadę postawiwszy i porozumiewawszy się co do znaczenia „kobiecości”, należałoby też wzbronić mężczyznom monopolizowania pewnych zalet, właściwości i praw, co zmusza kobiety do wkraczania w dziedzinę ich atrybucji – a mianowicie do monopolizowania: rozumu, wiedzy, logiki, dzielności, hartu, przedsiębiorczości, wytrzymałości, odwagi, prawa do pracy na arenie społecznej, monopolizowania prawa do sportu i różnych higienicznych zabaw, do praktycznego ubrania i t. p. i t. p. Tak rozszerzywszy horyzonty kobiety, będziemy mieli prawo żądać od niej, aby była kobietą, i tylko kobietą!”. I jeszcze jeden cytat pokazujący, że Hrabianka na pewno nie należała do głosicieli egalitaryzmu: „Stan, w kórym wśród społeczeństwa jesteśmy postawieni wprost od Boga pochodzi. [...] skoro Bóg kogo w jakim stanie postawił, ten powinien w nim pozostać, bo jeśli ów stan jest potrzebny, ktoś przecie zajmowac go musi [...]”.
„Melior Mors Macula”
Cecylia Plater-Zyberkówna (1853-1920) pochodziła z hrabiowskiego rodu Platerów, którego korzenie sięgają Westfalii („gniazdo” rodzinne to zamek w miejscowości Broel). Około 1400 roku jego przedstawiciele osiedli w Inflantach. W herbie rodu Platerów widniała dewiza „Melior Mors Macula” (co należy rozumieć: „Śmierć lepsza jest od skazy”). W XIX wieku jeden z przedstawicieli rodu Platerów, Michał – dziadek Cecylii (ur. 1777 r.) – pojął za żonę Izabellę Helenę Syberg (córkę wojewody brzeskiego, ostatnią z rodu, dziedziczkę całej fortuny gałęzi inflanckiej). Od 1803 r. zaczął używać, za zgodą Aleksandra I, dwuczłonowego nazwiska Plater-Syberg (podobno zastrzegała to umowa przedślubna). Dość szybko drugi człon nazwiska spolszczono na Zyberk. Jednym z dziewięciorga dzieci zrodzonych z tego małżeństwa był Kazimierz (1808-1876), ojciec Cecylii Plater-Zyberk. Matką była Ludwika z Borewiczów.
„Dziwny duch awanturniczy we mnie nurtował”.
Cecylia przyszła na świat w majątku Passy koło Błonia 8 maja 1853 r. Do 12. roku życia pobierała ona nauki w domu pod kierunkiem nauczycielek, którymi były zarówno Polki jak i cudzoziemki. Niemały wpływ na jej wychowanie i formację religijną miał również fakt zatrudniania przez rodzinę starannie dobieranych kapelanów. Nasza bohaterka wynosiosła z domu rodzinnego głęboką wiarę i umiłowanie spraw narodowych. O patriotycznym wychowaniu świadczy zabawny epizod. Hrabianka mając 9 lat postanowiła pójść w ślady swojej kuzynki Emilii Plater i uciekła z domy, chcąc wziąć udział w powstaniu styczniowym. Po okresie „burzliwego dzieciństwa” przyszedł czas nauki w szkole prowadzonej przez siostry Sacre-Coeur w Poznaniu. Cecylia miała wówczas trzynaście lat. Był to trudny czas dla młodej dziewczyny, także z powodu śmierci matki, która wtedy nastąpiła. W 1870 r. Cecylia wróciła do domu w Szlisbergu, gdzie pełniła przy ojcu obowiązki pani domu i podejmowała różnorakie akcje społeczne, m.in. założyła szkółkę dla dzieci służby dworskiej i folwarcznej. W 1875 r. umiera jej ojciec. Hrabianka starała się odkryć drogę swego powołania, czuła jednak, że nie dla niej jest tradycyjne życie zakonne, związane z habitem i murem klasztornym. W swych pamiętnikach pisała, że chce zostać “kozakiem Pana Boga”. Ostatecznie Cecylia rozeznała swoją drogę życiową: „Postanowiłam wówczas za mąż nie wychodzić i poświęcić się całkiem pracy apostolskiej w kraju, aby choć drobną cegiełkę przyłożyć do prac i trudów św. Jozafata, w których ten święty swe życie położył”. Ostatecznie swoje powołanie odkryła poza granicami kraju. Swoją „przygodę duchową” rozpoczęła od francuskiego zgromadzenia ukrytego Córek Maryi, wywodzącego się z czasów rewolucji we Francji (podczas Komuny paryskiej siostry pozorowały plądrowanie kościołów, aby ratować Najświętszy Sakrament i paramenty liturgiczne). Cecylia próbowała nawet założyć dom tego zgromadzenia na ziemiach polskich. Ostatecznie przełożeni zdecydowali, że jednak nie tu jest dla niej miejsce. W 1880 r. – za sprawą Józefy Chudzyńskiej – Cecylia Plater wstąpiła do zgromadzenia Sióstr Posłanniczek Najświętszego Serca Jezusa (jedno z ukrytych zgromadzeń zainicjowanych przez bł. Honorata Koźmińskiego).
“[...] kto z Bogiem, z tym i Bóg” — działalność społeczno-oświatowa
Cecylia w 1880 r. zakupuje plac dla potrzeb zgromadzenia i rozpoczęła budowę domu przy ul. Pięknej w Warszawie. Na ten cel i na działalność oświatową przeznacza swój posażny posag. W 1883 r., mimo ogromnych problemów z rosyjskimi władzami zaborczymi, otworzyła Zakład Przemysłowo-Rękodzielniczy dla dziewcząt, który udało się jej utrzymać dzięki osobistym interwencjom w Petersburgu. Placówka rozwijała się bardzo szybko. Do 1905 r. uczennice na tajnych kompletach uczyły się tu literatury polskiej, historii i geografii Polski. Po I wojnie światowej placówka uzyskało prawa szkoły średniej, stając się jedną z najlepszych w Warszawie (na przełomie lat 20. i 30. XX w. kształciła ponad 500 uczennic rocznie). W 1891 r. Cecylia Plater-Zyberkówna założyła także Szkołę Gospodarczą w Chyliczkach pod Piasecznem. Jej celem było przygotowanie kobiet do prowadzenia gospodarstwa wiejskiego. Hrabianka stała się tym samym jedną z prekursorek kształcenia zawodowego kobiet. A oto zasady leżące u podstaw jej działań pedagogicznych: „Jakiekolwiek stanowisko w świecie zajmujemy, jakąkolwiek pracę z obowiązku spełniamy, nade wszystko powinniśmy być, zawsze i wszędzie, wzorowymi chrześcijanami. Pobożność przeto, do której wdrażamy nasze uczennice, nie zasadza się bynajmniej na mnożeniu nadobowiązkowych praktyk religijnych, ale na życiu po Bożemu, to jest na wypełnianiu jak najdokładniejszym obowiązków wszystkich. Ponieważ niestety, w bardzo wielu domach życie chrześcijańskie jest zupełnie zapomniane, ponieważ wiele kobiet chrześcijankami jest tylko z imienia, nic tedy dziwnego, jeśli panienkom, z takich rodzin pochodzącym, wydaje się, że w zakładzie uprawianą bywa jakaś przesadna religijność. Rano i wieczór pacierz wspólnie się odmawia, przeżegnaniem rozpoczyna się i kończy każdy posiłek, wreszcie, w Niedzielę i święta cały zakład uczęszcza na nabożeństwo parafialne, a spowiedź kwartalna się odbywa. Oto jest wszystko, czego od uczennic naszych wymagamy. Trudno!… aczkolwiek nasze zasady i sposób postępowania niektórym się nie podoba, nic jednak w tym względzie odmienić nie możemy, będąc mocno przekonani, <<że kto z Bogiem, z tym i Bóg>>”.
Cecylia Plater-Zyberkówna na ten temat wygłaszała także prelekcje i pisała artykuły. Z jej inspiracji powstaje Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży, działające przynajmniej od 1905 r. Jego celem było kształcenie „takich młodzieńców, którzy dają nadzieję, że przyczynią się do duchowego odrodzenia narodu, aby tą drogą urobić dla kraju inteligencję prawdziwie chrześcijańską – jednomyślną w ideowości i kierunku działania, wykształconą, a w pracy skupioną”. Chciała w ten sposób ratować młodzież przed manowcami materializmu propagowanego przez m.in. socjalizm oraz demoralizację. Towarzystwo udzielało również potrzebującej młodzieży wsparcia materialnego w postaci różnorakich stypendiów. Ludzie ci mieli stać się elitą odrodzonego państwa polskiego. W latach 1909-1914, a później w okresie międzywojennym – kiedy to powołano stowarzyszenie “Odrodzenie”, działające na gruncie akademickim – ukazywało się pismo „Prąd” redagowane przez młodzież działającą w kołach etycznych tworzących struktury samokształceniowe Towarzystwa. Celem było odrodzenie religijne narodu, ale bez odrzucania zdobyczy nauki i kultury. Hrabianka współdziała także w otwieraniu domów opieki dla ubogiej młodzieży, domu sierot po robotnikach. W 1904 r. powstał Katolicki Związek Kobiet Polskich stawiający sobie za cel stworzenie środowiska katoliczek aktywnie zaangażowanych w działalność kulturalną i społeczną. Związek powołał do życia trzyletni Kurs Naukowy, dający kobieta możliwość zdobycia przed 1919 r. wykształcenia adekwatnego do poziomu akademickiego.
Cecylia przy rożnych okazjach wygłaszała referaty na tematy związane z religią, kształceniem młodzieży, życiem rodzinnym i społecznym. Jest ona również autorką licznych książek, artykułów o podobnej problematyce (ok. 40 pozycji), wydała także dwa modlitewniki (dla kobiet i mężczyzn). Część z jej dorobku pisarskiego publikowana była pod pseudonimami bądź kryptonimami (m.in: C. P. Z., X. Bogusław, Przyjaciółka Młodzieży, Świerszcz, Wrzos). Czytając te prace trzeba pamiętać, że większość z nich musiała przejść przez carską cenzurę oraz to, że nie są to prace naukowe tylko publicystyczne, częstokroć o charakterze polemicznym. W jednej z książek pisała: „Literatem nie jestem, ani kapłanem, jeśli więc dziś zabieram się do pisania w sprawie młodzieży, to nie dlatego, aby mnie do pisania jakie literackie uzdolnienie upoważniało lub obowiązek duszpasterski przynaglał, ale dlatego jedynie, że myślę i czuję, i że myśl i uczucie niekiedy duszę mi rozsadzają. Piszę dlatego, że jestem człowiekiem i że zatem wszystko, co ludzkie, żywo mnie obchodzi – i że na świecie obojętnym widzem żadną miarą być nie mogę. Piszę jeszcze dlatego, że kocham młodzież, że ją znam i ośmielę się twierdzić, że ją nieco rozumiem, gdyż przez długie lata ustawiczny stosunek z nią mnie łączył, a posiadam jej zaufanie [...] I dlatego jeszcze piszę, że kocham swój kraj, a więc trudno mi patrzeć z zimną krwią na ciężkie straty, jakie on wciąż ponosi, tracąc marnie kwiat swój młodociany przez zarazę demoralizacji, skutkiem której charaktery marnieją, a szlachetny typ się zatraca”.
Kres ziemskiego życia
Cecylia Plater-Zyberkówna od 1913 r. ze względu na zły stan zdrowia przestała pracować w szkole przy Pięknej, ale nadal sprawowała nad nią opiekę. Hrabianka zmarła na zapalenie płuc 6 stycznia 1920 r. Została pochowana w grobie rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Corocznie uczennice gimnazjum i liceum, noszącego jej imię, w okresie poprzedzającym Dzień Zaduszny odwiedzają grób Założycielki, modlą się w jej intencji i składają kwiaty.
W testamencie Hrabianka nie życzyła sobie upaństwowienia szkoły, zastrzegła jej katolicki i żeński charakter. Pozostaje mieć nadzieję, że ci, którzy mienią się jej spadkobiercami pozostaną wierni temu dziedzictwu.
dr Artur Górecki
